.png)
In 1988 publiceert Jacques Van Offelen, liberaal politicus op rust, Les libéraux contre Léopold III. Geen geschiedenisboek of memoires, maar een bronnenuitgave met de wat dramatische ondertitel ‘de geheime debatten van de voorstanders van de troonafstand’.
Jacques Van Offelen is op vakantie in de Ardennen wanneer hij in augustus 1949 verneemt dat Albert Devèze hem probeert te bereiken. Devèze is net minister van Defensie én vicepremier geworden in de nieuwe rooms-blauwe regering van Gaston Eyskens en wil Van Offelen graag als kabinetschef voor het vicepremierschap. De functie biedt de 32-jarige econoom een plaats als observator op de eerste rij voor de delicate kwesties die Eyskens en zijn ploeg aanpakken: de positie van de Belgische frank, de internationale samenwerking, de schoolkwestie en … de voorlaatste fase van de Koningskwestie, waarin de voorbereiding en de resultaten van de volksraadpleging (op 12 maart 1950) centraal staan.
Afgevaardigden van de Liberale Partij en de CVP op het vliegveld van Melsbroek, onderweg naar Prégny (Zwitserland), de verblijfplaats van Leopold III, op 2 augustus 1949. De liberalen staan links op de foto, met van links naar rechts Octave Dierckx, Albert Lilar, Albert Devèze, Jean Rey en Léon Mundeleer.
Uitnodiging voor de vergadering van 28 mei 1950.
Devèze organiseert in deze periode regelmatig vergaderingen over de Koningskwestie met de liberale ministers: naast Albert Devèze zelf gaat het om Octave Dierckx, Léon Mundeleer, Albert Lilar, Henri Liebaert, Adolphe Van Glabbeke, Auguste Buisseret en Jean Rey. Daarnaast nemen ook de liberale Senaatsvoorzitter Robert Gillon, partijvoorzitter Roger Motz en de voorzitters van de liberale Kamer- en Senaatsfracties René Lefèbvre en Emile Coulonvaux deel aan de discussies. Na de volksraadpleging is ook Julius Hoste jr., senator en directeur van Het Laatste Nieuws, dikwijls van de partij. Devèze geeft Van Offelen de opdracht om verslag te maken van deze bijeenkomsten, waarvan er tweeëndertig elkaar opvolgen tussen 4 oktober 1949 en 5 mei 1950. Van Offelen neemt met de hand notities, die hij na afloop op zijn bureau dicteert. Hij vult aan met enkele persoonlijke opmerkingen, het verslag van contacten die hij zelf legt met journalisten, kabinetsleden en politici en de weergave van enkele brieven. Bij de ontbinding van het parlement op 30 april 1950 vraagt Devèze, die volgens Van Offelen zelf nooit een blad papier bewaarde, aan Van Offelen om de verslagen te bewaren.
Van Offelen aan zijn bureau als kabinetschef van Albert Devèze.
Voor de redactie van zijn memoires, La Ronde du Pouvoir, die in 1987 verschijnen, grijpt Van Offelen onder andere terug naar deze verslagen. Bij de publicatie van La Ronde blijkt er bij historici en het grote publiek een grote interesse te bestaan in zijn verhaal en in zijn bronnen. Dat zet hem, samen met zijn uitgever Didier Hatier, aan om ook een bronnenpublicatie uit te geven. Die verschijnt het daaropvolgende jaar onder de titel Les Libéraux contre Leopold III. Les débats secrets des partisans de l'abdication. Tegelijk deponeert hij fotokopieën van zijn handgeschreven aantekeningen en een versie van de getypte tekst bij het Liberaal Archief, het Paul Hymanscentrum en het Rijksarchief.
De uitgever zet het boek – niet zonder zin voor sensatie – in de markt als een unieke kijk achter de schermen, een kans om de Belgische leiders ‘live’ aan het woord te horen en toegang te krijgen tot hun karakters en diepe overtuigingen. Als een voorbeeld ook van de ‘bijna ongelooflijke manier waarop in het Koninklijk België een politieke beslissing van het grootste belang genomen wordt’, dixit het persbericht1.
Hoe de besluitvorming bij de liberalen tot stand komt, blijkt uit de meer dan driehonderd pagina’s in zesentwintig hoofstukken van Les libéraux contre Léopold III. In deze fase van de Koningskwestie draait het vooral om de voorbereiding en organisatie van de volksraadpleging, de interpretatie van de resultaten en de vraag wat er daarna op praktisch vlak moet gebeuren. Op de weegschaal liggen zowel persoonlijke overtuigingen, electorale overwegingen en de perceptie van de liberalen door de publieke opinie, als het signaal van de volksraadpleging, de strategie ten opzichte van de CVP/PSC, de eenheid van de partij en al dan niet verborgen individuele agenda’s. De tegenspelers buiten beeld zijn onder anderen premier Eyskens en zijn kabinetschef Alfred Magain (die achter de schermen regelmatig tegen de CVP in onder één hoedje spelen met de liberalen), de socialistische topman Paul-Henri Spaak (die graag zelf zou toetreden tot een regering), Leopold III en zijn secretaris Jacques Pirenne (die de liberalen geregeld tot wanhoop drijven) en CVP-boegbeeld Paul van Zeeland (die volgens Devèze en co voor geen haar te vertrouwen is). Tijdens de behandelde periode (tot begin mei 1950) komt er geen enkele oplossing voor de zaak uit de bus: elke potentiële doorbraak blijkt op een mislukking uit te draaien als gevolg van een ongelukkige timing, perslekken, persoonskwesties, enzovoort. Het is pas onder de volgende, homogeen katholieke regering-Duvieusart dat Leopold III terug naar België komt en uiteindelijk instemt met een troonsafstand.
Aantekeningen van Jacques Van Offelen, vergadering van 17 maart 1950.
In de pers onthalen de recensenten het boek met open armen, al zijn er soms wat twijfels of het grote publiek hier iets mee kan. Zo noemt journalist Manu Ruys in De Standaard de lectuur van het boek ‘nogal verbijsterend’, te complex voor de gewone lezer maar met ‘verhelderende aanwijzingen’ voor historici. Zijn persoonlijke samenvatting luidt wat sarcastisch: ‘De liberale ministers die een sleutelpositie innamen in de koningskwestie, komen over als politikasters, enkel bekommerd om hun portefeuille en elektorale positie. Zij hebben de mond vol van concorde nationale maar denken slechts aan zichzelf en hun partij.’3 Bij het satirisch weekblad Pan4 smullen ze van de ‘verrassende onthullingen’, de zakenkrant L’Echo de la Bourse heeft het over ‘hallucinante onthullingen over de manier waarop politieke beslissingen tot stand komen’5. Historicus Jean Vanwelkenhuyzen6 noemt in de Revue Générale het belang van de publicatie ‘onbetwistbaar’, maar betreurt dat de onthullingen pas eind 1949 beginnen.
Recensie van Piet Van Brabant in Het Laatste Nieuws van 22 oktober 1988.
In Het Laatste Nieuws vindt journalist Piet Van Brabant7 dat het boek ‘leest als een toneelstuk’, waarvan de dialogen ‘de ontreddering en de verdeeldheid in de liberale familie’ onthullen. Wat cynisch ziet hij ‘de gesprekken een beeld [bieden] van de ondoorzichtige besluitvormingstechnieken en de kronkelige strategie van de toenmalige liberale top, die tegelijk begaan leek met de electorale gevolgen, de grondwettelijke orthodoxie en de reacties van “La Libre Belgique” en andere kranten.’
Het laatste woord is voor journalist Henri Vellut, die zich in L’Eventail8 enthousiast toont, maar zich toch ook zorgen maakt over de ‘gevoelige zielen die zich nog illusies maken over de politiek’.
1. ‘La manière quasiment inouïe dont s’élabore au Royaume de Belgique une décision politique de première grandeur’ (Liberas, Archief Jacques Van Offelen (archief nr. 52), nr. 4.18.5.).
2. Pourquoi Pas?, 21 april 1950, 1082.
3. Manu Ruys, ‘Het geheime gestook van de liberalen tegen Leopold III’, in: De Standaard, 13 oktober 1988.
4. Pan, 28 september en 5 oktober 1988.
5. ‘Hallucinantes révélations sur la manière sont s’élabore le décision politique’ (L’Echo de la Bourse, 4 november 1988).
6. Jan Vanwelkenhyuzen, ‘Léopold III, de l’exil à l’abdication: ombres et brouillard’, in: Revue Générale, december 1989, 67.
7. Piet Van Brabant, ‘Liberalen tegen Leopold III’, in: Het Laatste Nieuws, 22 oktober 1988, 10.
8. Henri Vellut, ‘Auteurs belges. Les Libéraux contre Léopold III’, in: L’Eventail, november 1988, 69.
Liberas, Archief Jacques Van Offelen (archief nr. 52), nr. 4.18.
Gaston Eyskens en Jozef Smits, Gaston Eyskens: de memoires (Tielt: Lannoo, 1993).
Jacques Van Offelen, La ronde du pouvoir. Mémoires politiques (Brussel: Didier Hatier, 1987) 58-62.
Jacques Van Offelen, Les libéraux contre Léopold III. Les débats secrets des partisans de l'abdication (Brussel: Didier Hatier, 1988).
Liberas Stories is een realisatie van cultuurarchief Liberas. Het werd ontwikkeld door Josworld en Webdoos naar een concept van Ruben Mantels. Aan de hand van een ‘Atlas’ en een ‘Magazine’ vertelt Liberas Stories de geschiedenis van het liberalisme en worden de collecties van Liberas gepresenteerd. Deze website werd gelanceerd in juni 2021 en is sindsdien verder uitgebouwd.
De inhoud van dit portaal is bestemd voor Liberas’ erfgoedgemeenschap, maar ook voor studenten, onderzoekers en journalisten en voor iedereen die ons erfgoed wil ontdekken. Het is geen catalogus van onze collectie: die vind je op liberas.eu.
Liberas heeft geprobeerd alle rechthebbenden op beeldmateriaal te contacteren. Personen of organisaties die zich alsnog in hun rechten voelen geschaad nemen contact op met Liberas vzw, Kramersplein 23, 9000 Gent.
Alle teksten op deze website mogen hergebruikt worden mits het overnemen van de auteurs- en bronvermelding. Alle opmerkingen met betrekking tot Liberas Stories - vragen, aanvullingen, correcties, suggesties voor nieuwe bijdragen - zijn welkom op info@liberas.eu.