Onze website gebruikt cookies om je surfervaring te verbeteren. Om deze website optimaal te gebruiken vragen we je om akkoord te gaan met ons gebruik van cookies.

Ik ga akkoord liever niet.
Perspectief

Negentiende-eeuwse liberale kiesverenigingen

In de negentiende eeuw ontstaan de eerste kiesverenigingen. Zij kennen hun eigen karakteristieken en werking, nauw verbonden met de geldende kieswetgeving. Tegelijk omvatten ze al de kiem voor de huidige werking van politieke partijen.

Kim Descheemaeker
12 september 2024

Affiche van de Liberale Partij in Ninove voor de gemeenteraadsverkiezingen van 29 oktober 1878. 

Bij het ontstaan van België kiezen de bestuurders van de staat in wording voor het cijnskiesrecht. Enkel wie een zeker bezit heeft verworven en belastingen betaalt, mag stemmen. Dat komt neer op minder dan één procent van de bevolking. Geleidelijk aan passen de opeenvolgende regeringen de criteria om te mogen stemmen aan. Het aantal kiezers neemt stapje voor stapje een beetje toe.1

Waar het unionisme - de politieke samenwerking van katholieken en liberalen - in de vormende periode van de jonge natie hoogtij viert, komen de daaropvolgende jaren de spanningen tussen beide strekkingen steeds meer aan de oppervlakte. De ideologische aanhangers van beide strekkingen verzamelen zich lokaal en regionaal in kiesverenigingen, waar ze ideeën uitwisselen en strategieën bedenken om meer stemmen te trekken en om kiezers te overtuigen om te gaan stemmen.

Een eerste liberale kiesvereniging in Brussel

In 1841 sticht een groep Brusselse vrijmetselaars onder leiding van Théodore Verhaegen de Société de l’Alliance Libérale, met een voor die tijd vroege vorm van partijorganisatie. Dit nieuwe initiatief bewijst zijn efficiëntie al direct tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 1842. Daardoor worden op andere plaatsen in het land gelijkaardige openbare liberale verenigingen opgericht. Op 14 juni 1846 roept l’Alliance deze liberale kiesverenigingen samen in Brussel voor het Liberaal Congres, waar de eerste op nationaal vlak gestructureerde politieke partij in de Belgische geschiedenis wordt opgericht. Bij haar stichting in 1846 neemt de Liberale Partij de uitbreiding van het stemrecht op in haar programma.2

Menu van het banket van de Association Libérale et Union Constitutionnelle de Bruxelles ter ere van hun verkiezingsoverwinning in 1878.

Na dit congres worden de statuten van de Société de l’Alliance Libérale vastgelegd. De kiesvereniging stelt zich tot doel om de garanties en vrijheden die in de nationale grondwet zijn vastgelegd te handhaven, te versterken en verder te ontwikkelen, en het programma dat tijdens het Liberaal Congres werd aangenomen uit te voeren. Daartoe wil ze vooral de publieke opinie informeren en het  kiespubliek zo sturen dat zij op kandidaten stemmen die dit ondersteunen. Leden zijn verplicht om tijdens officiële verkiezingen te stemmen op én al hun invloed aan te wenden ten voordele van de kandidaten die voorgedragen worden door de kiesvereniging.3 Ondanks haar aanvankelijke succes valt de Société de l’Alliance Libérale al snel ten prooi aan interne twisten. In november 1846 leidt dit tot de afscheuring van de doctrinaire liberalen die zich verenigen in l’Association Libérale de Bruxelles, die geleidelijk de Société de l’Alliance van het toneel verdringt.4

De katholieken volgen al snel het voorbeeld van de liberalen en richten ook een partij op. De Katholieke Partij is onmiddellijk meer centraal georganiseerd dan de Liberale Partij, met een centraal comité, provinciale, arrondissements- en kantonale afdelingen. Dat lijkt vruchten af te werpen, waardoor de Liberale Partij in 1858 besluit om hun organisatie ook meer te structureren. Bovendien wordt er steeds meer ingezet op regionale afstemming voor de nationale verkiezingen.5

Liberale kiesverenigingen in de kantons Deinze en Ninove

In 1857 ziet de Liberale Grondwettelijke en Kantonale Associatie van Ninove het licht. Het doel is het ‘beschermen en verdedigen van de volks-rigten en vrijheden, overeenkomstig de Constitutie en de wetten van het land en het vereenigen der poogingen om eene goede vertegenwoordiging te bekomen in de Kamers, in den Provincialen Raed en in elken Gemeente-Raed van het Kanton, door het kiezen van eerbare, bekwame en aen de algemeene belangen verkleefde persoonen.’ Een van de middelen om deze doelstellingen te bereiken, is het nemen van ‘alle noodzakelijke maatregels, ten koste des genootschaps, om de kiezerslijsten te herzien en volledig te maken.’6

Datzelfde jaar richt een groep burgers ook in Deinze een kiesvereniging op: de Liberale Grondwettelijke Vereeniging van het kanton Deinze.7 Als gevolg van de invoering van het Algemeen Meervoudig Stemrecht (1893) besluit de kiesvereniging in 1895 dat het hoognodig is om zichzelf te ontbinden en opnieuw op te richten volgens meer democratische grondbeginselen. De nieuwe Liberale Volksgezinde Vereeniging van het kanton Deinze heeft tot doel om (1) de kiesstrijd in het district te organiseren, (2) propaganda in de omliggende gemeenten te voeren, (3) betogingen, voordrachten en openbare zittingen in te richten, (4) financiële hulp te verlenen aan maatschappijen met hun zetel in het Liberaal Huis, (5) propaganda te verspreiden m.b.v. boekjes, vlugschriften, en vooral door het gesproken woord, (6) een documentatiedienst op te richten, (7) medewerking te verlenen aan inrichtingen voor sociale steun, en personen die het staatsonderwijs behartigen te ondersteunen, en (8) hulp te verlenen aan alle mogelijke omstandigheden aan de leden.8

Liberale kandidaten voordragen en steunen

Bij de Association Libérale de Bruxelles worden potentiële kandidaten voorgedragen door de leden. Na goedkeuring door het bestuur wordt hen per brief gevraagd of ze hun kandidatuur aanvaarden.9 Vervolgens worden die aanvaarde kandidaten op een lijst geplaatst, waarop de leden gedurende de hele stemming aanklachten of protesten tegen een persoon kunnen noteren. Het bestuur moet vóór het tellen van de stemmen een uitspraak te doen over alle aanklachten.10

Door grote interne twisten binnen lokale liberale associaties, zijn er geregeld splitsingen en naast elkaar opererende liberale groeperingen, zo ook in Brussel. Ondanks ideologische geschillen wordt er soms geprobeerd om voor de verkiezingen samen te werken en gezamenlijke lijsten op te stellen. Dat gaat gepaard met heel wat diplomatieke gesprekken en afwegingen van mogelijke kandidaten. Dergelijke samenwerkingen werken in sommige gevallen, maar ontploffen evengoed al vóór de verkiezingen daadwerkelijk plaatsvinden.11

Tekstaffiche van de Liberale Associatie Ninove, ondertekend door Edmond De Deyn, burgemeester van Ninove, voor de provincieraadsverkiezingen in Oost-Vlaanderen, 25 mei 1868. 

De kandidaten die voor de wetgevende verkiezingen in 1857 door de Liberale Associatie van het kanton Ninove gesteund worden, zijn dezelfde als deze die naar voren geschoven werden door de Liberale Associatie van Aalst. Blijkbaar staat de vereniging in Ninove nog niet sterk genoeg om een eigen kandidaat voor te stellen.12

Ook de mobilisering in Deinze loopt niet altijd zoals gewenst. Zo slaagt de Deinzese kiesvereniging er niet in om kandidaten voor te dragen voor de provinciale verkiezingen van 1880 en 1884.13 Over het hele land is er weinig animo voor de provinciale verkiezingen. Geregeld worden uittredende leden zonder strijd herkozen.14

Flyer met propaganda voor de liberale lijst in de vorm van een stembrief, voor de gemeenteraadsverkiezingen in Ninove op 29 oktober 1878.

In Ninove worden kandidaten aanvankelijk publiekelijk gekozen op de Algemene Vergadering. Dit leidt echter tot verdeeldheid. Om dergelijke conflicten in de toekomst te vermijden, doet de voorzitter in 1862 het voorstel om voortaan de kandidaten die door minstens tien leden worden voorgedragen, op een alfabetische lijst te plaatsen, waarna er een poll kan plaatsvinden. Wanneer er met een officiële kandidatenlijst wordt deelgenomen aan de verkiezingen, zijn bij alle kiesverenigingen de leden volgens de statuten verplicht - ondanks het stemgeheim - om op de voorgestelde kandidaat of kandidaten te stemmen.15

De kieswetgeving van 1877 voert officieel de kieslijsten in. Kiezers schrijven niet langer de naam van mogelijke kandidaten op een briefje, maar kruisen nu een persoon of partij aan op voorgedrukte stembiljetten.16 Voortaan moeten de kandidaturen minstens vijf dagen voor de kiesdatum worden ingediend, gesteund door dertig of vijftig (afhankelijk van de grootte van het arrondissement) kiezers. Kandidaten worden op de lijsten alfabetisch gerangschikt.17

Het belang van partijorganisatie, en dus van de kiesverenigingen en de polls die ze organiseren, neemt met deze kieswetgeving steeds meer toe.

Kiezers motiveren en vormen

Tot de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht in 1893 is er geen opkomstplicht en de kiezers moeten zich om te stemmen naar de arrondissementshoofdstad verplaatsen.18 Bijgevolg moeten kiesverenigingen vooral het eigen kiespubliek motiveren om op te dagen en te stemmen. In kiesblaadjes wordt gewezen op het belang van de provinciale en wetgevende verkiezingen. Daarnaast organiseren de kiesverenigingen vervoerdiensten om kiezers naar de stembureaus te brengen en bieden ze financiële en andere voordelen aan in ruil voor een stem.19

Verschillende kiesverenigingen, waaronder de Association Libérale de Bruges en de Liberale Grondwettelijke Vereeniging van Deinze, stellen lijsten op met kiezers die voor de eigen zaak gewonnen kunnen worden. Deze mensen worden vervolgens benaderd door influenceurs, mensen met invloed of die op goede voet met hen staan.20 Ook minder legale middelen worden ingezet om stemmen te winnen. Intimidatie met geweld of ontslag, omkoping, fraude met de kiescijns en belastingaangifte enz. komen geregeld voor. Om deze verkiezingsfraude tegen te gaan, worden geleidelijk aan verschillende wetten ingevoerd die de kiesverrichtingen reguleren, het kiesgeheim versterken en stevige straffen opleggen bij overtredingen.21

In 1883 wordt het bekwaamheidskiesrecht ingevoerd voor de provinciale en gemeenteraadsverkiezingen. Voortaan mogen ook mannen die minimaal een diploma van het lager secundair onderwijs of een duidelijk omschreven equivalent kunnen voorleggen, alsook diegenen die een ambt of functie vervullen of een bepaald beroep uitoefenen waarvoor ze dezelfde vaardigheden nodig hebben, én mannen die slagen voor een kiesexamen, stemmen.22 Dit heeft meteen gevolgen voor de werking van de kiesverenigingen. Zo organiseert de kiesvereniging van het kanton Deinze lessen voor kandidaten voor het kiesexamen en worden de bekwaamheidskiezers als niet-betalende leden opgenomen in de vereniging.23

Met de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht verdwijnen de verenigingen en cursussen voor bekwaamheidskiezers weer van het toneel. Deze maken plaats voor gerichte infomomenten en visuele propaganda waarbij de bevolking geïnstrueerd wordt over de manier waarop een wettige stem uitgebracht kan worden.

Kiesverrichtingen controleren

De codificering van de kieswetgeving in 1872 leidt tot het opstellen van een kieswetboek, met een overzichtelijke en logische ordening van de regels waaraan de verkiezingen moeten voldoen. Een belangrijk principe in de Belgische kieswetgeving is dat kiesgerechtigde burgers zichzelf niet moeten registreren maar door de administratie op de kiezerslijst worden geplaatst. Bovendien krijgen ze een oproepingsbrief. Burgers kunnen controle uitoefenen op de kiezerslijsten en protesteren tegen het opnemen of schrappen van personen. Het opstellen van deze kiezerslijsten vormt inderdaad het voorwerp van tal van klachten en betwistingen.24 In de statuten van de liberale kiesverenigingen staat het laten herzien of aanvullen van de kiezerslijsten expliciet vermeld als probaat middel in de kiesstrijd. Alle leden kunnen hiertoe initiatieven nemen, en de kosten van eventuele gerechtelijke stappen worden door de kiesvereniging betaald.25 Zo stelt de liberale vereniging van het kanton Ninove in 1858 vijf leden aan om de kiezerslijsten na te kijken.26

Ondanks de talrijke klachten zorgt de samenstelling van de kiezerslijsten door de administratie voor een vrij juiste registratie van de kiesgerechtigden.27 Alle inspanningen ten spijt worden maar een beperkt aantal klachten aanvaard. Zo besteedt de liberale vereniging van het kanton Deinze in 1878 bijzondere zorg aan het bestuderen van de kiezerslijst voor de wetgevende verkiezingen. Tegen zes nieuwe liberale kiezers wordt klacht ingediend, maar zij worden niet geschrapt door de overheid. Twee katholieke kiezers worden na een klacht door de liberale kiesvereniging wél geschrapt van de kiezerslijst. Dezelfde tactiek wordt ook in 1880 gehanteerd. Er worden 27 aanvragen tot inschrijving van nieuwe kiezers aangevochten, en er worden drie nieuwe inschrijvingen van liberale kiezers gevraagd.28

De invoering van het algemeen meervoudig stemrecht voor mannen in 1893 heeft een impact op de werking van de kiesverenigingen. Voortaan hebben alle mannen vanaf 25 jaar stemrecht. Elke mannelijke burger krijgt één stem, maar sommigen krijgen er twee of zelfs drie. Het aantal kiezers vertienvoudigt, maar een minderheid van de kiezers heeft een meerderheid van de stemmen.29

De Deinzese liberale kiesvereniging besluit deel te nemen aan de gemeenteraadsverkiezingen in november 1895. Ruime voorbereidingen gebeuren er niet, pas ongeveer twee maanden voor de verkiezingen worden de eerste stappen ondernomen. Tien leden worden aangewezen om elk een deel van de kiezerslijst na te kijken. De resterende lijst wordt ter nazicht toevertrouwd aan de liberale Maatschappij van onderlinge bijstand Broederliefde. Voortaan gaat de aandacht niet meer naar wie er mag stemmen, maar naar het aantal stemmen dat kiezers toebedeeld krijgen. De kiezerslijsten worden onder meer naast het bevolkingsregister gelegd om na te gaan of de kiezers die Deinze verlaten hebben, ook effectief van de lijst geschrapt werden. Ze worden ook vergeleken met het kadaster om te zien of kiezers wel het correct aantal stemmen toegewezen kregen. Bijzondere aandacht gaat naar het aantal priesters die aangemeld staan op het adres van het pensionaat. Volgens de liberale vereniging vindt daar duidelijk misbruik plaats om extra stemmen te werven voor de Katholieke Partij.30

Voor de samenstelling van de kandidatenlijst moeten kandidaten door minstens vijf leden voorgedragen worden, waarna over hun kandidatuur beslist wordt tijdens een stemming op een algemene ledenvergadering. Een maand voor de verkiezingen wordt een programma opgesteld. Centrale punten zijn onderwijs, liefdadigheid, weldadigheid, het instellen van referenda, openbare feesten en de organisatie van het brandweerkorps. In de twee weken voor de verkiezingen worden nog verschillende vergaderingen en meetings belegd en worden vlugschriften uitgedeeld.31

Sinds de kieswetgeving van 1872 en 1877 lag de verkiezingsprocedure strikt vast, met voorgedrukte stembiljetten, stemlokalen met een vaste ordening, stemhokjes en telbureaus. De wetgeving van 1877 bepaalt bovendien dat partijen getuigen mogen aanduiden om de kiesverrichtingen te controleren. De Liberale Volksgezinde Vereeniging van het kanton Deinze vaardigt voor de verkiezingen van 1895 dan ook getuigen af. De geleverde inspanningen leiden tot de gewenste resultaten, met 541 voorkeurstemmen voor de beste liberale kandidaat. Dat dit 261 stemmen minder is dan de sterkste katholieke kandidaat stelt niet teleur, maar doet wel het systeem van het meervoudig stemrecht in vraag stellen.32

Propaganda voeren

De kiesverenigingen maken gebruik van alle mogelijke middelen om propaganda te voeren. Naarmate de technische mogelijkheden uitbreiden, maar vooral wanneer het kiespubliek groter wordt, worden meer diverse middelen aangewend. Vlugschriften, pamfletten, spotprenten, circulaires en affiches vormen de meest zichtbare manier van campagne voeren. Negentiende-eeuws kiesdrukwerk wordt voornamelijk gekenmerkt door grote hoeveelheden tekst. Met diverse lettertypes, groottes en typografieën worden enkele woorden uitgelicht. Spotprenten maken de twistpunten tussen de partijen visueel duidelijk voor de kiezer. Regelmatig worden politici afgebeeld als zakkenvullers of hypocrieten.33

Daarnaast wordt ook de pers ingeschakeld in de kiescampagne en de voortdurende ideologische strijd. De Association Libérale de Bruxelles bezorgt vanaf de jaren 1850 haar vlugschriften, circulaires en kandidatenlijsten ter publicatie aan liberale kranten zoals L’Indépendance belge en L’Observateur.34 Andere kiesverenigingen nemen gelijkaardige initiatieven. Het bestuur van de Association Libérale de Bruges gaat in 1868 in overleg met de eigenaars van de kranten Journal de Bruges en l’Impartial. Beide stemmen toe om partijpropaganda op te nemen en de liberale kandidaten te steunen.35

Naar aanleiding van de verkiezingen in 1881 besluit de liberale vereniging van Deinze om de liberale krant Het Weekblad van Deynze uit te delen aan mensen van wie men verwacht dat er een vruchtbare bodem voor het liberale gedachtegoed gevonden kan worden. Bovendien worden de beste artikels samengebracht in een speciaal nummer dat breed wordt verspreid. Voor de verkiezingen van 1899 wordt ook de krant Het Laatste Nieuws gemobiliseerd. Twee jaar later worden de bladen ‘t Vaderland en de Strijd aan het repertorium van liberale pers gevoegd. Een nieuw opgericht ‘propagandakomiteit’ moet instaan voor de wekelijkse publicatie van artikels.36

Ook de Liberale Associatie van het kanton Ninove komt tussen in de kosten voor liberale weekbladen. Zo wordt al in 1858 besloten dat de vereniging de helft van de kosten zal dragen van de abonnementen op liberale weekbladen die de herbergiers van de buitengemeenten nemen.37

Daarnaast organiseren verschillende kiesverenigingen lokale meetings om kiezers te overtuigen.38 In Deinze komt bijvoorbeeld de vraag om politieke conferenties te organiseren met sprekers van buiten de regio. Bijzonder is de voorstelling met ‘lichtverschijnsel’ - wellicht een toverlantaarn (laterna magica) - waarin ‘de gruwelijkheid der papen ten tijde van de inquisitie zou afgeschilderd worden’.39 Ook populaire media worden dus gebruikt als propagandamiddel.

Lokale spilpunten van de brede liberale beweging

Zoals al duidelijk blijkt uit de doelstellingen van de in 1895 vernieuwde Liberale Volksgezinde Vereeniging van het kanton Deinze, verbreden de doelstellingen van de kiesverenigingen in de loop van de negentiende eeuw. Waar de acties aanvankelijk enkel gericht zijn ten behoeve van de verkiezingen, groeien heel wat kiesverenigingen uit tot echte partijafdelingen die een centrale plaats innemen in het lokale liberale leven. Er zijn goede contacten met lokale sport-, muziek-, doelgroepen- en ontspanningsverenigingen, en de Liberale Huizen waarin de Liberale Associaties gevestigd zijn, vormen een ontmoetingsplek voor alle liberalen. Toch blijft het politieke engagement centraal staan.

In Ninove is een belangrijk aspect van de werking de organisatie van voordrachten voor de leden. Bij alle belangrijke kwesties die aan bod komen in de Kamer, worden bijeenkomsten belegd om te kunnen discussiëren over de volksbelangen in dezen. Ook de eigen politieke koers kan zo scherper gesteld worden.40

De kiesvereniging van het kanton Deinze zet evenmin enkel in op de verkiezingen. Naast de organisatie van politieke voordrachten, steunt de vereniging heel gericht het staatsonderwijs. Door giften in te zamelen voor de behoeftige leerlingen van de openbare scholen, wil de liberale associatie van het kanton Deinze ouders aanmoedigen om hun kinderen daar in te schrijven. Ze neemt ook initiatieven voor de oprichting van een openbare bewaarschool en middelbare school in de stad. Tevens worden alle mogelijke middelen aangewend om personen die als liberaal te boek staan te laten aannemen als stadsambtenaren. Steeds meer ontpopt de kiesvereniging zich tot een brede liberale vereniging die de kern vormt van de liberale beweging in Deinze. Zo wordt er in 1897 een turnafdeling ingericht en volgt in 1898 (opnieuw) een afdeling van de Liberale Jonge Wacht.41

Kiemen van hedendaagse partijen

Die eerste liberale kiesverenigingen dragen al de kiemen van politieke partij(afdelingen) in zich. Door een verdere professionalisering, de uitbouw van een meer gestructureerde partij, en wetgeving die zich naar de realiteit van partijvorming plooit, spelen kiesverenigingen een steeds belangrijkere rol. Hun werking met polls voor het opstellen van kieslijsten, de propagandawerking, vergaderingen om de programmapunten en politieke koers af te stemmen, en de organisatie van voordrachten en meetings om de leden en het brede publiek politiek te vormen, staat nog steeds centraal bij hedendaagse politieke partijen.

Bronnen, noten en/of referenties

1. Bart D’hondt, ‘Macht delen: liberalen en evenredige vertegenwoordiging’, in: Liberas Stories.

2. Liberas, Archief Société de l’Alliance Libérale de Bruxelles, 2. Omzendbrief van de Société de l’Alliance met uitnodiging voor het eerste liberale congres in Brussel, 5 juni 1846.

3. Id., 1. Statuten, 14 december 1846.

4. Zie o.m. Jules Garsou, L’évolution du parti libéral à Bruxelles (1841-1939) (Auderghem-Bruxelles: Imprimerie et Publicité du Marais, 1939).

5. Liberas, Archief Association Libérale de Bruxelles, 3. Verslagboek van de Association Libérale (29.11.1856-8.9.1863), séance du comité administratif, 10 april 1858.

6. Liberas, Archief Liberale Associatie kanton Ninove, 1. Verslagboek, Reglement, 24 november 1857.

7. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek met verslagen van (algemene) vergaderingen, 1857-1858, 1865, 1878-1902, vergadering van 12 februari 1895.

8. Id., ontwerp van de statuten van de Liberale Volksgezinde Vereeniging [1895].

9. Liberas, Archief Association Libérale de Bruxelles, 3. Verslagboek van de Association Libérale (29.11.1856-8.9.1863), vergadering 15 oktober 1860.

10. Id., 2. Verslagboek van de Association Libérale met verslagen van de Algemene Vergaderingen, Assemblées génerales des 12 et 13 décembre 1846, organiek reglement.

11. Zie o.m. Liberas, Archief Association Libérale de Bruxelles, 3. Verslagboek van de Association Libérale (29.11.1856-8.9.1863), vergadering van 15 oktober 1860, uittreksel van het antwoord aan het Comité van La Réunion libérale; id., vergadering van 22 juli 1861, omzendbrief van de Association libérale en de Union Constitutionnelle, 22 juli 1861.

12. Liberas, Archief Liberale Associatie kanton Ninove, 1. Verslagboek, vergadering van 29 november 1857.

13. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering van 17 juni 1880 en vergadering van 10 mei 1884. 

14. Romain Van Eenoo, ‘De evolutie van de kieswetgeving in België van 1830 tot 1919’, in: Tijdschrift voor Geschiedenis, 92 (1979): 338.

15. Liberas, Archief Liberale Associatie kanton Ninove, 1. Verslagboek, vergadering van 25 oktober 1862 en 8 mei 1864. 

16. Voor de praktijk van kiesverrichtingen vóór 1872-1877, zie: Bart D’hondt, ‘Belevenissen van een kiezer anno 1848’, in: Liberas Stories, 12.3.2024.

17. Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen. Religie en stemgedrag in negentiende-eeuws België (Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2009) 37.

18. Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen. 39, 42.

19. Kim Descheemaeker en Christoph De Spiegeleer, ‘Aan de kiezeressen en kiezers! De evolutie van de kiespropaganda in de negentiende en twintigste eeuw’, in: Ruben Mantels (red.), Verkiezingskoorts. De strijd om de kiezer in de Belgische politiek, LA cahier nr. 3, (Gent: Liberas, 2018) 16.

20. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering 7 december 1857; Kim Descheemaeker en Christoph De Spiegeleer, ‘Aan de kiezeressen en kiezers!’, 18.

21. Kim Descheemaeker en Christoph De Spiegeleer, ‘Aan de kiezeressen en kiezers!’, 20; Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen. 128-134.

22. www.algemeenstemrecht.be, geraadpleegd op 7.8.2024.

23. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering van 10 mei 1884. 

24. Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen, 36.

25. Zie o.m. Liberas, Archief Association Libérale de Bruxelles, 2. Verslagboek van de Association Libérale met verslagen van de Algemene Vergaderingen, Statuten. 

26. Liberas, Archief Liberale Associatie kanton Ninove, 1. Verslagboek, vergadering van 5 april 1858. 

27. Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen, 36.

28. Liberas, Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, Travail Electoral [1878] en vergadering [1880].

29. Henk de Smaele, Rechts Vlaanderen, 40-41.

30. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering van 24 juni 1895, vergadering van 15 oktober 1896 en vergadering van 29 oktober 1896.

31. Id., vergadering van 16 september 1895, 15 oktober 1895 en 17 november 1895.

32. Id., vergadering van 30 oktober 1895 en 17 november 1895.

33. Kim Descheemaeker en Christoph De Spiegeleer, ‘Aan de kiezeressen en kiezers!’, 19.

34. Liberas, Archief Association Libérale de Bruxelles, 3. Verslagboek van de Association Libérale (29.11.1856-8.9.1863), vergadering 20 februari 1862, circulaire, brief van 23 mei 1863, en vergadering van 30 oktober 1857.

35. Kim Descheemaeker en Christoph De Spiegeleer, ‘Aan de kiezeressen en kiezers!’, 18.

36. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering van 22 augustus 1881, vergadering van 24 juli 1899 en vergadering van 16 december 1901.

37. Liberas, Archief Liberale Associatie kanton Ninove, 1. Verslagboek, vergadering van 5 april 1858. 

38. Kim Descheemaeker en Christoph De Spiegeleer, ‘Aan de kiezeressen en kiezers!’, 18.

39. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering van 10 mei 1884 en vergadering van 16 december 1901. 

40. Liberas, Archief Liberale Associatie kanton Ninove, 1. Verslagboek, vergadering van 8 mei 1859. 

41. Liberas, Archief Liberale Grondwettelijke Vereniging van het kanton Deinze, 1. Verslagboek, vergadering van 22 december 1879, vergadering [1880], vergadering van 22 augustus 1881, vergadering van 29 november 1897 en vergadering van 8 maart 1898. 

Hoe verwijs je naar dit artikel?

Kim Descheemaeker, "Negentiende-eeuwse liberale kiesverenigingen", Liberas Stories, laatst gewijzigd 23/09/2024.
copy url

Colofon

Liberas Stories is een realisatie van cultuurarchief Liberas. Het werd ontwikkeld door Josworld en Webdoos naar een concept van Ruben Mantels. Aan de hand van een ‘Atlas’ en een ‘Magazine’ vertelt Liberas Stories de geschiedenis van het liberalisme en worden de collecties van Liberas gepresenteerd. Deze website werd gelanceerd in juni 2021 en is sindsdien verder uitgebouwd.

De inhoud van dit portaal is bestemd voor Liberas’ erfgoedgemeenschap, maar ook voor studenten, onderzoekers en journalisten en voor iedereen die ons erfgoed wil ontdekken. Het is geen catalogus van onze collectie: die vind je op liberas.eu.

Liberas heeft geprobeerd alle rechthebbenden op beeldmateriaal te contacteren. Personen of organisaties die zich alsnog in hun rechten voelen geschaad nemen contact op met Liberas vzw, Kramersplein 23, 9000 Gent.

Alle teksten op deze website mogen hergebruikt worden mits het overnemen van de auteurs- en bronvermelding. Alle opmerkingen met betrekking tot Liberas Stories - vragen, aanvullingen, correcties, suggesties voor nieuwe bijdragen - zijn welkom op info@liberas.eu. 

Volg ons op