.png)
Op 28 mei 2002 werd de wet betreffende euthanasie afgekondigd. Onderstaande tekst geeft enkele krachtlijnen weer over de belangrijke rol van de liberalen bij de totstandkoming ervan.
De Belgische wet op de euthanasie dateert van 28 mei 2002.1 De liberale VLD speelt een belangrijke rol in de totstandkoming van deze wetgeving. De partij maakt optimaal gebruik van de unieke situatie van de consensus die mogelijk is binnen de paars-groene regering-Verhofstadt I. Het historisch onderzoek naar de rol van de Vlaamse liberale partij in dit wetgevend proces is vooralsnog beperkt, mede omdat heel wat persoonsarchief nog niet is geborgen of ontsloten.2 Het schetsen van een aantal krachtlijnen is twintig jaar na datum evenwel reeds mogelijk.3
Met het moderne partijpolitieke liberalisme is de periode bedoeld die begint met de officiële oprichting van de onafhankelijke Vlaamse PVV en overloopt in de partijen VLD en Open Vld. IJkpunt vormt het stichtingscongres in Blankenberge op 5, 6 en 7 mei 1972. Reeds daar kwam het thema euthanasie ter sprake. De congresteksten bevatten een deel ‘Politiek en ethiek’, met als grondstelling dat “de moderne mens in Vlaanderen uiteindelijk dient uit te maken met welke normen en waarden, in welke pluralistische-permissieve openheid of dogmatische repressieve geslotenheid hij in zijn cultuurpatroon wil leven.” De PVV lanceert ideeën over drugs, homofilie én euthanasie. Meer specifiek vraagt de liberale partij aandacht voor regelingen bij ongeborenen of jonggeborenen, klinische dood en ongeneeslijke aandoeningen. De daaropvolgende jaren gebeurt echter weinig rond dit dossier.4
De liberale politica Jeanine Leduc blikt in 2022 terug op de totstandkoming van de euthanasiewetgeving (foto: Pieterjan Luyten).
Bij maatschappelijk belangrijke dossiers is het belangrijk om iemand te hebben die er de schouders onder zet. Met de abortuswet van 1990 bijvoorbeeld is aan liberale zijde onvermijdelijk de naam van Lucienne Herman-Michielsens verbonden. De totstandkoming van de euthanasiewetgeving heeft een lange voorbereidingstijd. Er zijn derhalve meerdere ‘liberale eigenaars’. Jeanine Leduc speelt als liberale senator een sleutelrol bij de wet van 2002. Jean-Jacques De Gucht neemt de rol over in 2014 wanneer de euthanasiewet op zijn initiatief wordt uitgebreid naar minderjarigen.
Even belangrijk in de eerste helft van de jaren 1990 is het werk van Etienne De Groot. Als jurist, medicus en liberaal Vlaams Parlementslid geeft hij een belangrijke inhoudelijke onderbouw aan het thema, onder andere met zijn in 1997 verschenen boek Leven tot in de Dood. Omtrent euthanasie.5 De Groot inspireerde mee het wetsvoorstel op de euthanasie en de palliatieve zorg, ingediend door fractieleider Hugo Coveliers in de Senaat in maart 1996.6
Heel wat andere liberale politici dragen op de een of andere wijze een steentje bij. In de parlementaire stukken rond dit thema duiken de namen op van Yolande Avontroodt, Patricia Ceyssens, Philippe De Backer, Maggie De Block, Robbie De Caluwé, Matthias De Clercq, Alexander De Croo, Karel De Gucht, Jacinta De Roeck, Katja Gabriëls, Nele Lijnen, Martine Taelman, Bart Tommelein, Iris Van Riet, Patrik Vankrunkelsven, Vincent Van Quickenborne, Paul Wille, enz.. Het bevestigt de eerdere vaststelling dat het een belangrijk thema betreft voor het partijpolitiek liberalisme in Vlaanderen.
De liberale politici ageren niet in een maatschappelijk vacuüm. Zij wisselen ideeën uit met gelijkgestemden in het parlement (socialisten en ecologisten) maar ook in het maatschappelijke middenveld. De banden met de vrijzinnigheid (waar het thema euthanasie in het laatste kwart van de twintigste eeuw eveneens hoog op de agenda staat) zijn historisch sterk. Bij de brede liberale onderstroom leeft het thema en vormt onderwerp voor gespreksavonden en studiedagen.
In april 1993 presenteert VLD-Jongeren een tekst over euthanasie, met als boodschap ‘Een waardige dood hoort bij een waardig bestaan’. Opvolger Jong VLD stelt voor om met een parlementaire onderzoekscommissie te werken. Het wordt gezien als een schot voor de boeg. De regeringspartners (christendemocraten en socialisten) zijn immers overeen gekomen dat er geen ethische kwesties op de agenda zullen komen.7
Het Liberaal Vlaams Verbond (LVV) verankert het thema inhoudelijk binnen het Vlaamse liberalisme. Voorzitter Clair Ysebaert kaart in 1994 euthanasie expliciet aan.8 Hij vindt het de taak van de dan nog jonge VLD om dit op de politieke agenda te zetten. Het LVV neemt het thema mee naar een congres rond Ethische Kwesties op 30 september 1995. Etienne De Groot en Karel De Gucht leggen er een tekst neer over euthanasie. Er volgt een verwijzing naar het congres van mei 1972 en een oproep aan VLD-mandatarissen om een wetsvoorstel in te dienen dat euthanasie mogelijk maakt voor een terminaal zieke patiënt met ondraaglijk lijden en na duidelijke informatie, bij herhaling en welbewust gevraagd.
Congres van het LVV over ethische kwesties in 1995, met Karel De Gucht aan het woord en in het panel vlnr. Etienne Vermeersch, Dirk Nuyts, Marc Cogen, Etienne De Groot en Clair Ysebaert.
Filosoof Etienne Vermeersch is eveneens uitgenodigd op dat congres. Hij pleit ervoor om extremen naar elkaar toe te brengen en ervoor te zorgen dat er een aanvaardbare oplossing komt. De conclusie van het congres luidt dat er een wetgevend kader dient gecreëerd te worden waarbinnen euthanasie niet langer strafbaar is.9 Later nodigt het LVV bij herhaling nog externe experten, zoals dokter Wim Distelmans, uit om het thema toe te lichten.
Een jaar na het LVV organiseert de Liberale Beweging voor Volksontwikkeling een studiedag met debat rond palliatieve zorg en/of euthanasie. Sprekers met verschillende ideologische visies, aangevuld met experten uit de medische wereld gingen ook in dialoog met het publiek. Etienne De Groot stelde er nog eens duidelijk dat er nood was aan werkzame regels die duidelijk en doorzichtig waren en konden worden gecontroleerd.10
Nog wat betreft die liberale onderstroom zijn er in de archieven sporen te vinden binnen de werking van het Liberaal Vlaams Studenten Verbond (LVSV). In oktober 1977 verschijnt een zogenaamd “ideologisch nummer” van het tijdschrift Blauw Zuur, met als verantwoordelijke uitgever preses Patrick Dewael. De LVSV’ers verwerpen het onverantwoord verlengen van het leven, maar om misbruik te vermijden, verklaren zij zich niet akkoord met de situatie in Californië, waar euthanasie toen onder bepaalde vorm reeds is ingevoerd.
Fragment van een Librado uitzending 'Studiedag van de Liberale Beweging voor Volksontwikkeling over palliatieve zorgen en euthanasie op 15 november 1996', interview met Etienne De Groot.
Toenmalige preses Dewael weet nog niet dat hij ruim dertig jaar later op een wel heel bijzondere manier met dit thema zal worden geconfronteerd. De Tongerse liberale politicus Marcel Engelborghs, getroffen door een pijnlijke ziekte, krijgt in maart 2008 euthanasie. Hij vereeuwigt dit proces in een Telefacts-uitzending en in een boek, getiteld op Leven en Dood. De wet uit 2002 is als bijlage in het boek opgenomen. “Meer dan honderd debatten in het parlement toonde je moedige houding aan hoe essentieel de euthanasiewet wel is geweest,” zo schrijft Patrick Dewael in het boek.11
In september 1978 vindt er een bezinningsdag plaats met als thema Ieder zijn kans. Het pluralisme in de pvv. Voor diverse ethische thema’s (waaronder ook euthanasie) verdedigt de partij op die bijeenkomst het standpunt dat elke mandataris in eer en geweten moet oordelen over ethische principes en de partij dus zo weinig mogelijk algemeen geldende standpunten moet innemen. Bij de oprichting in 1992 neemt de VLD dit principe mee. Bij de uiteindelijke stemming van de wet in 2002 blijkt inderdaad dat niet iedereen op dezelfde lijn zit. Er komen onthoudingen van Jef Valkeniers, Yolande Avontroodt en Arnold Van Aperen. De parlementaire stukken bevatten de teksten van hun uiteenzettingen en dus de motieven voor hun houding.12
Ook vóór 2002 zijn er heel wat initiatieven om het thema op de parlementaire agenda te plaatsen. Pas wanneer voor het eerst in meer dan veertig jaar de christendemocraten geen deel meer uitmaken van de regering, zien de voorstanders van een euthanasiewetgeving hun kans schoon om de plannen te realiseren.13 Het voorbereidende werk gebeurt intensief en plichtsbewust.
Guy Verhofstadt uit later zijn waardering voor het parlementaire werk, wanneer hij in 2008 in zijn voorwoord voor het boek van Engelborghs schrijft: “De Senaat is bij het uitwerken van die wettelijke regeling evenmin over een nacht ijs gegaan. Er is goed nagedacht, lang en sereen gedebatteerd. Elke pro en contra is meerdere malen tegen het licht gehouden. Een hoogtepunt in onze parlementaire democratie. We mogen trots zijn op het resultaat.”14
Het pleit voor de kracht van de democratie dat er nadien verder ruimte is geweest voor aanpassing aan het oorspronkelijk wetgevend kader. Na heel wat parlementair werk door liberalen, socialisten en groenen komt er in 2014 een wisselmeerderheid voor de wet waarbij euthanasie voor minderjarigen mogelijk wordt. In een commentaar noemt hoogleraar in de rechten Ludo Veny deze wet zelfs “een wereldprimeur”.15 De jurist voegt er in de toekomst aan toe dat er nog nagedacht dient te worden over een kader tot euthanasie voor dementerende patiënten.
De wetgeving op de euthanasie is de voorbije twintig jaar blijvend getoetst. De protagonisten zoeken niet naar electoraal voordeel en evenmin is er de wens om ideologische tegenstellingen op scherp te zetten. Met nieuwe voorstellen is het de bedoeling om aan de maatschappelijke realiteit en verzuchtingen tegemoet te komen.16
1. Publicatie in Belgisch Staatsblad, 22 juni 2022, p. 28515. De slotbespreking en de eindstemming in het parlement van 16 mei 2022 zijn terug te vinden in Integraal verslag met vertaald beknopt verslag van de toespraken. Plenumvergadering, CRIV 50 PLEN 231, Brussel, p. 32-42.
2. Deze tekst is een bewerkte versie van de inleiding door de auteur in zijn hoedanigheid van directeur van Liberas op de gespreksavond 20 jaar euthanasiewet (24 mei 2022, organisatie Open VLD en Liberas). Een eerste panel besprak de totstandkoming en toepassing van de euthanasiewet (Wim Distelmans, Jacinta De Roeck en Jeannine Leduc). Vervolgens boog een panel zich over de toekomst van de euthanasiewet (Sebastiaan Engelborghs, Freddy Mortier, Jean-Jacques De Gucht, Robby De Caluwé en Wim Distelmans). Het slotwoord verzorgde Maggie De Block, fractieleider Open Vld in de Kamer van Volksvertegenwoordigers.
Een actuele schets van de thematiek is terug te vinden in Wim Distelmans, Het levenseinde in eigen regie. 20 jaar wet euthanasie, palliatieve zorg en patiëntenrechten (Antwerpen, Houtekiet, 2022).
3. Een mooi overzicht is te vinden bij Niels De Nutte, België Ethisch Gidsland. De aanloop naar de euthanasiewetgeving, Liberas Stories, laatst gewijzigd 10 juni 2021. Ethische thema’s in de brede partijgeschiedenis zijn te lezen in Jimmy Koppen, Dweezil Vandekerchove en Mathieu Vanhaelewyn, ‘Samenleven in diversiteit: liberalen versus religie en levensbeschouwelijke kwesties’, in: Vrijheid en Vooruitgang. 175 jaar liberale partij in België, eds. Corentin de Salle en Jimmy Koppen (Antwerpen: Eik Uitgeverij, 2021) 93-106.
4. Liberas, Archief Lucienne Herman-Michielsens (archief nr. 42), II.7.9.2. Dossier m.b.t. het Eerste Statutair en Doctrinair Congres van de Vlaamse PVV te Blankenberge op 5-7.5.1972; Ibid., II.5.18.1. Dossier Euthanasie – Stervensbegeleiding – recht op een waardige dood, 1971-1974, 1984-1986.
5. Etienne De Groot, Leven tot in de dood. Omtrent euthanasie (Brussel: VUBPress, 1997).
6. Voor een overzicht van de wetgevende initiatieven tijdens de periode 1984-1994, zie ook Ann Coolsaet, ‘Een overzicht van de Belgische wetsvoorstellen inzake euthanasie’, in: Tijdschrift voor Gezondheidsrecht (1995-1996): 262-271.
7. Nic Vandemarliere, ‘Een recht op zelfbeschikking’, in: De Burgerkrant (mei 1993): 20.
8. Het Volksbelang, 112, nr. 3 (maart 1994): 6.
9. Documenten van deze interessante bijeenkomst: Liberas, Archief Liberaal Vlaams Verbond (LVV) (archief nr. 24).
10. Van deze bijeenkomst is een filmopname bewaard in het LIBRADO-archief (www.liberas.eu, NOID: M61BK1CB1C). Teksten zijn dan weer terug te vinden in Mijn Levenseinde: Palliatieve Zorg en/of Euthanasie, (publicaties Studiecentrum Herman Uyttersprot vzw), Gent, 1998 (online te bekijken via www.liberas.eu, R3-50).
11. Ann De Cnodder, Op leven en dood. Het verhaal van Marcel Engelborghs en zijn keuze voor euthanasie (Gent: Borgerhoff & Lamberigts, 2009) 101.
12. Integraal verslag met vertaald beknopt verslag van de toespraken. Plenumvergadering, CRIV 50 PLEN 231, Brussel, p. 38, tussenkomst van Yolande Avontroodt: “Ik wil toch eerst heel duidelijk verklaren dat wij wel de volledige vrijheid hebben gekregen om te stemmen zoals wij ons daartoe geroepen voelen.” Het resultaat van de stemming is 86 ja, 51 nee en 10 onthoudingen.
13. Tony Van Parys (CVP) is hierover duidelijk: “Het moest natuurlijk zo gebeuren, collega’s, omdat dit moment een moment uit de duizend was. U zag de kans schoon, omdat de christen-democraten in de oppositie zitten.” (Integraal verslag met vertaald beknopt verslag van de toespraken. Plenumvergadering, CRIV 50 PLEN 231, Brussel, p. 33).
14. De Cnodder, Op leven en dood, 7-8.
15. Ludo Veny en Pieter Goes, “Een wereldprimeur: de uitbreiding van de Euthanasiewet naar niet-ontvoogde minderjarigen” in: Rechtskundig Weekblad, nr. 5 (2014-15): 163-172.
16. Op de gespreksavond van 24 mei 2022 (noot 2) is bij herhaling gewezen op de voortdurende toetsing van de wetgeving. Er is eveneens verwezen naar de voorstellen van de liberale parlementsleden Robby De Caluwé en Katja Gabriëls om de wetgeving verder uit te breiden naar mensen met hersenaandoening (dementie). Het regeerakkoord van 30 september 2020 van de regering De Croo voorziet echter weinig ruimte voor ethische dossiers (rubriek 1.7. Ethische dossiers). Hierover Jasper Dhoore, De Tijd, 30 september 2020: “Het moet CD&V de garantie geven dat er via een wisselmeerderheid geen versoepeling van de euthanasie- of abortuswetgeving wordt doorgevoerd.”
Liberas Stories is een realisatie van cultuurarchief Liberas. Het werd ontwikkeld door Josworld en Webdoos naar een concept van Ruben Mantels. Aan de hand van een ‘Atlas’ en een ‘Magazine’ vertelt Liberas Stories de geschiedenis van het liberalisme en worden de collecties van Liberas gepresenteerd. Deze website werd gelanceerd in juni 2021 en is sindsdien verder uitgebouwd.
De inhoud van dit portaal is bestemd voor Liberas’ erfgoedgemeenschap, maar ook voor studenten, onderzoekers en journalisten en voor iedereen die ons erfgoed wil ontdekken. Het is geen catalogus van onze collectie: die vind je op liberas.eu.
Liberas heeft geprobeerd alle rechthebbenden op beeldmateriaal te contacteren. Personen of organisaties die zich alsnog in hun rechten voelen geschaad nemen contact op met Liberas vzw, Kramersplein 23, 9000 Gent.
Alle teksten op deze website mogen hergebruikt worden mits het overnemen van de auteurs- en bronvermelding. Alle opmerkingen met betrekking tot Liberas Stories - vragen, aanvullingen, correcties, suggesties voor nieuwe bijdragen - zijn welkom op info@liberas.eu.