Een Antwerpse reder aan het roer van de Liberale Partij

De ervaringen van de oorlog versterken een patriottistische reflex, die zich economisch vertaalt in het weerbaarder maken van de Belgische economie. Léon Dens werkt reeds tijdens de oorlog in Londen mee aan een plan van aanpak als voorzitter van de Union des Armateurs en van de Association Licenciés et Ingénieurs Commerciaux. De Belgische economie heeft het over de hele lijn zwaar te verduren gekregen, maar de focus van Léon Dens is voornamelijk  gericht op de maritieme handel. Hij beseft zeer goed dat de Belgische handelsvloot zwaar toegetakeld uit de oorlog is gekomen. Het grootste deel van de schepen was opgevorderd door de Belgische Staat of ingezet als transportvervoer om de voedselbevoorrading veilig te stellen.⁶ In die hoedanigheid waren ze een belangrijk doelwit voor de Duitse marine. Slecht bewapend en in het algemeen niet geschikt voor militaire doeleinden, ging een groot deel van de Belgische handelsvloot verloren.

In deze naoorlogse context formuleert Léon Dens twee belangrijke stellingen, die ook een rode draad vormen in zijn politieke carrière. Allereerst stelt hij dat de Belgische staat actief moet ingrijpen om de economische maritieme activiteiten weer aan te zwengelen, dit via subsidies of uitgebreide investeringsprogramma’s. De Belgische reders hebben te weinig financiële reserves om de nodige investeringen door te voeren. Hun gebrek aan financiële slagkracht resulteert in een verouderde koopvaardijvloot, die emblematisch is voor de Belgische maritieme politiek in het interbellum.⁷ Daarnaast verdedigt Dens de eis voor herstelbetalingen voor de geleden verliezen door de veranderde rol van de commerciële vloot tijdens de oorlog. Een tweede centraal element in het discours van Dens is het versterken van de nationale economie door bepaalde protectionistische maatregelen in te voeren. Léon Dens blijft zich tijdens zijn politieke carrière scharen achter het Belgische (Antwerpse) maritieme vaandel en het idee van België als een mercantiele wereldmacht.

Interessant is het gegeven dat Léon Dens de Antwerpse maritieme belangen gelijkstelt met nationale belangen: zijn geboortestad is nooit ver weg in zijn denken en discours. Met betrekking tot de haven van Antwerpen onderstreept hij dat er geen sprake kan zijn van ‘politiek’. Het gemeenschappelijke economische belang primeert om de haven de belangrijkste van Europa te houden: “Deze kwestie gaat inderdaad verder het politieke belang: het is een zaak van algemeen belang, dat het partij politieke overstijgt”.⁹  Natuurlijk miskent Léon Dens hier in zekere zin de reële tegenstrijdige belangen tussen onder meer reders, naties en bijvoorbeeld de Belgische spoorwegen. Dit maakte het moeilijk om een coherente maritieme politiek te voeren.

Naast het stimuleren van economische welvaart is Léon Dens ook een sterk pleitbezorger van sociale hervormingen. Hij omschrijft de marxistische klassenstrijd als een politiek van destructie. Het liberalisme daarentegen reikt constructieve oplossingen aan door een duale eis: sociale hervormingen die de sociale vrede bewaren en economische vooruitgang. Onder zijn latere voorzitterschap neemt de Liberale Partij een nieuw en zeer sociaal-liberaal programma aan. Hierin zien we innovatieve voorstellen verschijnen zoals het verlagen van de pensioenleeftijd, het wettelijk pensioen, het inkorten van de werktijd, het toekennen van betaald verlof en het stimuleren van consumptie door een verhoging van de lonen.

In 1931 is Léon Dens, tot zijn eigen verbazing en lichte ontgoocheling, benoemd tot minister van Landsverdediging in de regering-Renkin I. Die benoeming lijkt dan ook vooral het resultaat van een compromis tussen liberalen - die de tweetaligheid verdedigden - en ‘Vlaamsgezinde’ katholieken omtrent de taalkwestie.¹⁰ Terwijl er in Antwerpen een feeststemming heerst - met optochten over de Grote Markt van verschillende liberale associaties - maakt Dens er geen geheim van dat hij liever een andere portefeuille had verkregen. Hij denkt daarbij aan een functie in lijn met zijn opgebouwde expertise: handelsbeleid en maritieme aangelegenheden. Ondanks deze teleurstelling heeft hij zich laten overtuigen in de wetenschap dat hij in de Ministerraad ook deze zaken kan behartigen. Dit citaat van Dens is veelzeggend: ‘Mijn programma kan samengevat worden in enkele woorden: Antwerpenaar ben ik! Antwerpenaar blijf ik!’.¹¹ En inderdaad, in de korte periode van zijn ministerschap interpreteert Dens ‘de nationale verdediging’ zeer ruim. De bescherming van de nationale economie - lees: het maritieme - tegen buitenlandse ondernemingen ziet hij als een belangrijke opdracht. Het gedachtegoed van Léon Dens in deze periode moet gekaderd worden binnen het Belgisch patriotisme dat hoogtij viert in het Interbellum. In deze context onderhoudt hij ook goede relaties met oud-strijdersbewegingen - zo treft hij een regeling rond pensioenen -, die goed van pas komen tijdens het amnestieconflict. Als minister valt zijn rationele en pragmatische aanpak op, die voortvloeit uit zijn achtergrond als ondernemer. Hij probeert politieke tegenstelling om te zetten in ‘objectieve’ economische belangen. Dit pragmatisme komt ook terug in de taalhervormingen die hij binnen het leger doorvoert. Frans en Nederlands zullen gelijkgesteld worden binnen de legereenheden, met name door cursussen Nederlands in te richten en het curriculum aan te bieden in het Nederlands. Dens percipieert de taalkwestie dan ook als een belangrijke problematiek, die in het nationaal belang opgelost moet worden.

In het interbellum worden de verschillende politiek-maatschappelijke tegenstellingen op scherp gesteld. Enerzijds viert het Belgisch patriotisme hoogtij en anderzijds zien we een sterke anti-Belgische opstelling, die gevoed wordt door het activisme binnen de Vlaamse Beweging. De amnestie- en taalkwestie worden hoog op de politieke agenda geplaatst. Vooral de amnestiekwestie blijkt een politiek-maatschappelijke splijtzwam te zijn.¹² Het activisme, gedreven door een Vlaamse ontvoogdingseis, had diepe maatschappelijke wonden geslagen. Discussies rond amnestie beheersten in de periode na de Eerste Wereldoorlog het politieke debat. Vlaamse liberalen distantieerden zich van het activisme, maar probeerden tegelijkertijd een antwoord te bieden op legitieme eisen. Zo ook Léon Dens, die stelde dat hij een gulden middenweg probeerde te bewandelen tussen extremen.

Dens moet vooral gezien worden als een compromisfiguur binnen de Liberale Partij, die op een pragmatische manier de Vlaamse emancipatorische eisen verdedigt. Zo is hij voorzitter van de Antwerpse Liberale Volksbond, een kiesvereniging die streeft naar vernederlandsing en Vlaamse emancipatie, maar later ook voorzitter van de overkoepelende organisatie de Verenigde Liberalen. In het denkkader van Dens was de emancipatiestrijd een vorm van intellectuele ontplooiing en de ontwikkeling van het Vlaamse volk. Hij stelt dat men tegelijk een Grote Vlaming kan zijn en een Grote Belg. In deze context ijvert hij voor een gelijkstelling van het Frans en het Nederlands: elke burger moest kunnen aangesproken worden in de eigen moedertaal.

Met betrekking tot de amnestiekwestie stelt Dens dat activisten zoals August Borms (1878-1946) zich verstoppen onder een sluier van idealisme. Voor hem echter blijven ze verraders, die de Vlamingen tot slaaf van de Duitsers hebben gemaakt. Hij erkent wel dat er legitieme eisen zijn, zoals de taalkwestie, die aangepakt moeten worden. Enerzijds om de polarisering in de samenleving tegen te gaan en anderzijds om de voedingsbodem voor het activisme te kortwieken. Een Vlaamse beweging, zo stelt hij, die de morele ontwikkeling en materiële welvaart van de Vlamingen nastreeft in het kader van de Belgische eenheid, verdient de loyaliteit van de Vlaamse liberalen.¹³ De taalkwestie is voor hem dan ook in de eerste plaats een liberaal verhaal van gelijke rechten en individuele zelfontplooiing.

Met het overlijden van Léon Dens in 1940 verliezen de Vlaamsgezinden liberalen een van hun belangrijkste boegbeelden. Hij maakt de bevrijding van zijn geboortestad aan de Scheldestroom niet meer mee.