De liberale partij en het vrije ondernemen

In de tweede helft van de negentiende eeuw stellen de liberalen zich dogmatischer op. Staatsinterventionisme wordt nu volledig afgewezen, zeker op sociaal vlak. Er wordt gestreefd naar deregulering, onder andere door het stimuleren van internationale vrijhandel, het afschaffen van het toezicht op de beurs en op de makelaars, en het toekennen van grote vrijheid aan de naamloze vennootschappen. De doctrinaire liberalen verzetten zich bovendien tegen de uitbating van nutsbedrijven (water, gas, elektriciteit) door de (gemeentelijke) overheid.  Ondanks deze ideologische stellingname blijven de liberale politici pragmatisch. Enkele liberale initiatieven in deze periode zijn immers de oprichting van het Gemeentekrediet van België (1860), de Algemene Spaar- en Lijfrentekas (1865) en de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen (1884). Wanneer privé-initiatief niet rendabel blijkt in sectoren die essentieel zijn voor de economie, zoals de spoorwegen en de communicatie (post, telegrafie en telefonie), neemt de staat dit over. Bovendien komt er geen verzet tegen de vereniging van industriële ondernemers en de kartelvorming in het verzekeringswezen.² In haar beleid kiest de Liberale Partij dus duidelijk de kant van de industriëlen en de economie.

Na de Eerste Wereldoorlog zijn de liberalen het eens dat structureel interventionisme nodig is voor de wederopbouw. Daartoe richten ze in 1919 de Nationale Maatschappij voor Krediet aan de Nijverheid op, gekoppeld aan de sanering van de frank, de beperking van het begrotingstekort en het verminderen van de belastingdruk op de ondernemingen. De middenstand en de arbeidersklasse blijven echter buiten beeld.³

Na de beurscrash in 1929 en de daaropvolgende economische crisis kiest de katholiek-liberale regering voor een beleid van deflatie om de begroting niet te laten ontsporen. Ook het stabiliseren van de munt en het drukken van de prijzen en lonen zijn belangrijke aspecten van het overheidsbeleid. Daardoor komen echter heel wat bedrijven in moeilijkheden en stijgt de werkloosheid. Om een verdere ontsporing van de economie te vermijden, kiest de regering uiteindelijk voor staatsinterventionisme en protectionisme. Ondanks haar regeringsdeelname en rol in dit beleid, legt de Liberale Partij op haar partijcongres in 1935 andere accenten. Zij beschouwt het herstel van de internationale vrije handel noodzakelijk om de economie te doen heropleven. Volgens de partij is dit belangrijk voor België omdat het land in sterke mate afhankelijk is van export. De overheid moet de modernisering van de handels- en nijverheidsinrichtingen aanmoedigen en het aantal diplomaten en consuls met een handelsmandaat uitbreiden. Daarnaast moet België economisch samenwerken met andere landen. Datzelfde jaar treedt de partij toe tot een regering van nationale unie, bestaande uit een brede coalitie van alle grote politieke partijen, die voor een koerswijziging kiest en tussenkomt in de economie. De controle op de bankensector wordt verscherpt en ook het krediet- en verzekeringswezen wordt onder toezicht geplaatst. De staat financiert openbare werken, heroriënteert de nijverheid en laat de budgettaire orthodoxie, namelijk dat er geen overheidsschuld mag ontstaan, los.⁴

Ook de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog staan in het teken van de economische wederopbouw van het land. Alle partijen scharen zich achter de uitbouw van een sociaal programma en een overlegeconomie met onder meer het Sociaal Pact. Bovendien wordt de vrije prijsvorming snel hersteld en is België medeoprichter van de Europese Economische Gemeenschap (EEG) (en haar voorlopers).⁵ De liberale wens tot vrijhandel wordt zo steeds realistischer.

Vanaf 1945 wijdt de Liberale Partij diverse congressen aan de middenstand, ondernemers en zelfstandigen. Ze laat zich erop voorstaan dat ze de belangen van de grote en kleine ondernemers steunt. In zijn toespraak op het Liberaal Congres in 1945 stelt volksvertegenwoordiger Charles Janssens: ‘In kiesopzicht mag de Liberale Partij er op roemen, steeds de aangewezen verdedigster te zijn geweest van den Middenstand, waaraan zij merkbare diensten heeft gewezen’. Nochtans verdedigde de partij tot dan toe voornamelijk de belangen van het (groot)industrieel kapitaal en minder van de (kleinere) middenstand. Met dit congres komt daar verandering in. Tijdens de gesprekken buigt de commissie voor de middenstand zich over het economische beleid. Als uitgangspunt zijn de liberalen ervan overtuigd dat het persoonlijke initiatief ‘een krachtige hefboom is voor den vooruitgang’. Daarom uiten ze kritiek op de tussenkomst van de staat in de economie. Dit zou enkel mogen als er monopolievorming optreedt of als het privaat initiatief het algemeen belang schaadt. Daarnaast tonen de liberalen zich een sterke tegenstander van corporatieve organisaties, het stelsel van in- en uitvoervergunningen en de beroepsraden. Daartegenover vragen ze een stevige expansiepolitiek op vlak van het bankwezen, de zeevaart en de luchtvaart, een prospectie van de buitenlandse markten, wetgeving tot bescherming van het handelseigendom, een uitbreiding van de Nationale Dienst voor Beroepskeuze, en financiële steun voor de buitenlandse uitwisseling van studenten en technici. Op fiscaal vlak vraagt de Liberale Partij dat arbeid minder zwaar belast wordt dan kapitaal, dat er een belastingvermindering komt en dat de belastingaangifte vereenvoudigd wordt.⁶

Net zoals tijdens voorgaande doctrinaire congressen, staan ook op het doctrinair congres van 6 tot 8 november 1959 economische en sociale thema’s op de agenda. De vrije economie wordt de ‘vrijwaardster van de politieke vrijheden’ genoemd. De staat moet de vrijemarkteconomie behouden door de vrijheid van arbeid, de syndicale vrijheid, de marktvrijheid, de muntstabiliteit, de economische fiscaliteit en het internationale vrije handelsverkeer te verzekeren. Privé-initiatief en particulier bezit worden nog sterker beklemtoond. De liberalen verzetten zich tegen een planeconomie, collectivisme en economische nationalisatie. Om dat te bereiken, doet de partij ook voorstellen voor de samenwerking tussen werkgevers en werknemers. Zo vindt ze dat de sociale verbindingsinstrumenten, zoals de paritaire comités, de ondernemingsraden, enzovoort, meer representatief moeten zijn.¹² In haar beleid kiest de Liberale Partij voor een sociaalliberale koers. Ze wil zo de stem van de arbeiders achter zich krijgen.¹³

De omstandigheden dwingen de liberalen echter tot pragmatisme. Als gevolg van economische moeilijkheden wordt in 1961 de zogenaamde Eenheidswet voor de economische expansie, de sociale vooruitgang en het financieel herstel gelanceerd door de rooms-blauwe regering. Deze wet draagt een duidelijke liberale stempel: de verhoging van de belastingen gaat gepaard met het stevig verminderen van de overheidsuitgaven. Daar staat tegenover dat er, ondanks de eerdere stellingname op het doctrinair congres, een soort vijfjarenplan om de economie te doen heropleven in de wet wordt opgenomen.¹⁴ Commotie over de Eenheidswet doet de regering vallen, maar de principes ervan worden uiteindelijk toch door de daaropvolgende rooms-rode regering uitgevoerd.

In Wallonië beklemtoont de PLPW de Waalse regionale belangen. Zo wenst zij de verouderde Waalse industrie, waaronder de staal- en kolenindustrie, te redden. Net als de Waalse socialisten eist ze hiervoor overheidssteun. In tegenstelling tot de Vlaamse liberalen vragen de Waalse liberalen dus juist om méér overheidsinmenging, niet uit ideologische overwegingen maar uit pragmatisme. In 1979 vervelt de PLPW samen met de Brusselse Franstalige liberalen tot de Parti Réformateur Libéral (PRL) onder voorzitterschap van Jean Gol. Net als voorheen stelt de PRL zich pragmatisch op in het belang van de Waalse economie. De Waalse liberalen blijven voorstander van overheidssteun aan noodlijdende bedrijven. Zonder massale overheidssteun achten ze de economische omschakeling van Wallonië naar een moderne economie immers niet mogelijk.¹⁹

De economisch visie van de Mouvement Réformateur (MR), vanaf 2002 de opvolger van de PRL samen met kleinere partijen, sluit nauwer aan bij deze van de Vlaamse liberalen. Zij streven ernaar om zoveel mogelijk jobs te creëren en leggen de focus op besparingen en steun aan kmo’s.²⁰

De Belgische liberalen hebben al bij het ontstaan van België bijzondere aandacht voor de economie en het vrije ondernemen. Hoewel de liberalen zich consequent achter het basisprincipe van een vrijemarkteconomie en minimale overheidsinterventie scharen, wordt dit in de praktijk pragmatisch ingevuld. In de negentiende eeuw worden er vooral initiatieven genomen die (groot)industriëlen ten goede komen en regeert op sociaal vlak het laisser faire-idee. Op momenten van crisis, zoals na de twee wereldoorlogen, besluiten de liberalen dat overheidsingrijpen toch noodzakelijk is. Vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw besteedt de partij meer aandacht aan de middenstand en aan zelfstandigen. Zij komen sindsdien nog meer aan bod in verkiezingscampagnes. Bovendien vertaalt de aandacht van de liberalen voor ondernemers zich in hun steevaste voorkeur voor ministerportefeuilles als middenstand, buitenlandse handel en economische zaken. Wanneer de liberale partij uiteenvalt in onder meer een Vlaamse en Waalse vleugel geven deze nieuwe partijen een andere invulling aan hun visie op de economie. Waar de Vlaamse liberalen een heel beperkte rol voor de staat weggelegd zien, wensen de Waalse liberalen dat die ingrijpt voor de modernisering van de Waalse economie. Recenter lijkt de economische visie van diverse liberale partijen weer meer naar elkaar toe te groeien.