Rijmt liberalisme op kolonialisme?

De Belgische casus verschilt van de Britse, omdat het kolonialisme er geen gevolg is van een regeringsideologie, maar wel van het handelen van een vorst. Zonder de persoonlijke ambitie van Leopold II was België nooit een koloniale mogendheid geworden. De imperialistische drang van Frankrijk of Groot-Brittannië is België vreemd. De heersende opinie in de liberale middens van de jaren 1860 en 1870 is zelfs antikoloniaal: zowel principieel, politiek als economisch kantte men zich tegen de expansionistische politiek van de Europese mogendheden.¹

Als de koning op private wijze - op geniale wijze, volgens veel tijdgenoten - een reusachtig gebied in Centraal-Afrika verwerft, verandert de situatie. Er ontstaat een koloniale lobby en een politiek debat waarin ook de liberalen kleur moeten bekennen.² Maar het debat is complex. Sommige liberalen zijn voorstander van de kolonisatie, maar gekant tegen het bewind van Leopold II, dat ze despotisch noemen. Anderen, zoals Walthère Frère-Orban, regeringsleider tussen 1878 en 1884, hebben minder problemen met de vorst, maar zien in het koloniseren geen politieke doelstelling.³ Nog anderen zien een verband tussen de sociale kwestie en de kolonisatie, tussen binnen- en buitenlandse politiek. Nieuwe afzetmarkten en uitwijkmogelijkheden zijn volgens hen nodig om de binnenlandse spanningen en democratische onrust te kunnen bezweren.

Typerend is het programma van de volksvoordrachten van het Willemsfonds Brugge. Op 2 september 1895 wordt er een betoog gehouden 'Tegen de colonisering van den Congo', een dag later kunnen de Willemsfondsers luisteren naar het tegenovergestelde standpunt, 'Voor de congocolonisering'.⁴

Na 1905 ontstaat er zware internationale kritiek op de wreedheden die plaatsvinden in de Onafhankelijke Congostaat. Dat leidt tot politieke hoogspanning over de kolonie. Aan liberale zijde komt de kritiek vooral van Georges Lorand, parlementslid, maar ook hoofdredacteur van La Réforme, het belangrijkste liberale antikoloniale orgaan, dat ongeveer vijfenzeventigduizend lezers bereikt. Interessant is dat Lorand zijn principiële, humanitaire kritiek koppelt aan twijfels rond de economische en politieke belangen van de kolonisatie. Hij is een van de liberalen die niet gelooft in ‘imperial liberalism’.⁵

Ondanks de campagne - die soms eerder anti-Leopoldiaans dan antikoloniaal is - halen de voorstanders van de kolonisatie geleidelijk de overhand. Een jongere generatie vindt het gemakkelijker om te geloven in koloniale grandeur. Een van die jongeren is Paul Hymans, de latere liberale partijleider en staatsman. In zijn Mémoires schrijft hij over zijn contacten met Leopold II en over hoe hij zijn partijgenoten in 1908 overtuigt om voor de ‘reprise’ te stemmen. Als de liberale partij toekomst wil hebben, vindt hij, moet ze voor de overname van Congo stemmen.⁶

In 1908 verandert de Onafhankelijke Congostaat in Belgisch-Congo. Op 15 november wordt het Koloniaal Charter goedgekeurd in het parlement, met de stemmen van de helft van de liberalen en de meerderheid van de katholieken. Van een vorstelijke onderneming wordt de kolonie een staatsaangelegenheid, maar zonder dat het ooit een werkelijk nationaal project wordt.⁸

Congo wordt bijvoorbeeld nooit een bevolkingskolonie. Voor de Tweede Wereldoorlog zijn er nooit meer dan twintigduizend landgenoten in de kolonie, op het hoogtepunt in de jaren 1950 zijn het er net geen honderdduizend. Behalve in de periode van de overname in 1908 en de dekolonisatie in 1958-1960 staat de kolonie niet in het middelpunt van de belangstelling, integendeel. Een zekere gelatenheid kenmerkt de houding van de Belgen ten opzichte van hun kolonie.

Dat geldt ook voor de Liberale Partij. Zeker voor de Tweede Wereldoorlog is de kolonie geen hoofdthema. Dat blijkt ook uit het liberale aandeel in de koloniale regeringsposten en topfuncties. De Liberale Partij heeft slechts drie ministers van Koloniën gehad (Louis Franck, Robert Godding en Auguste Buisseret) en twee gouverneurs-generaal (Felix Fuchs en Maurice Lippens).

Voor 1945 voeren de liberalen vooral interne discussies over hun koloniale doctrine. Na 1945 verandert het kader, en moet - dat geldt niet alleen voor de liberalen - België zijn koloniale beleid verdedigen in een gewijzigde internationale context. De periode van de hoogdagen van het imperialisme is voorbij. Na de Tweede Wereldoorlog komt het koloniale project onder vuur te liggen. Op internationaal vlak wakkert de dekolonisatiebeweging aan. In sommige milieus ontstaat een ‘blank activisme’ dat ijvert voor meer rechten voor de Congolezen, onder meer als ereschuld voor het oorlogsleed.

Robert Godding is na het overlijden van Louis Franck in 1937 de belangrijkste ‘koloniaal’ van de Liberale Partij. De periode van de Tweede Wereldoorlog brengt hij door in Belgisch-Congo. In 1945 wordt Godding minister van Koloniën, tot 1947. Al van voor zijn politieke carrière speelt hij een rol in het koloniale zakenleven en pendelt hij tussen Antwerpen en de kolonie.

Tegenover het opkomende antikolonialisme plaatst Godding de voordelen die de kolonisatie gebracht heeft.

1. De materiële beschaving, in de vorm van onderwijs, ziekenzorg, infrastructuur en stedenbouw.
2. De economische ontwikkeling en valorisatie van Belgisch-Congo, die ook de autochtone bevolking ten goede is gekomen.
3. De sociale ontvoogding van de ‘zwarten’.

Over dit laatste punt wijdt Godding uit in zijn Aspects de la politique économique et sociale du Congo belge (Antwerpen [1946]). De Belgen hebben volgens hem ten opzichte van hun Congolese broeders een bevoogdende, opvoedende rol te spelen. De minister spreekt over een houding van vaderlijke standvastigheid (‘une attitude de fermeté paternelle’) en maakt een vergelijking: de houding van kolonisator tot gekoloniseerde moet die zijn zoals tot een winkelbediende of buschauffeur. De koloniale verhoudingen blijken voor Godding een weerspiegeling van de sociale verschillen die hij vaststelde in het thuisland.

In de negentiende eeuw debatteren denkers als John Stuart Mill, Jeremy Bentham en Alexis de Tocqueville over de schijnbare onverzoenbaarheid van liberalisme en kolonialisme.¹¹ In hun complexe redenaties halen de pragmatische overwegingen en het praktische politieke denken het uiteindelijk op de principiële antithese tussen vrijheid en (koloniale) onderdrukking. In de Belgische politieke realiteit is het niet anders. Met uitzondering van het radicale, linkse liberalisme, dat in de twintigste eeuw uitmondt in het socialisme, wijst het Belgische liberalisme het kolonialisme niet af.
Maar in tegenstelling tot Groot-Brittannië is het liberalisme in België géén drijvende imperialistische kracht geweest. Eens de kolonie verworven, en na het verdwijnen van Leopold II, heeft het Belgische liberalisme wel eensgezind het koloniale project verdedigd en uitgedragen. Daarom rijmt in de case van Congo liberalisme wel op kolonialisme.